Wierzytelność podlega wpisowi na listę wierzytelności w zgłoszonej wysokości także wtedy, gdy wierzyciel kwestionując wzajemną wierzytelność upadłego zgłosił zarzut ewentualny, że chce skorzystać z prawa potrącenia ( art. 96 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze – t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 233 ze zm.).
Powyższa uchwała zapadła w odpowiedzi na sformułowane zagadnienie prawne:
Czy oświadczenie wierzyciela w trybie art. 96 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2015 r. poz. 233) może mieć charakter warunkowy?
W przypadku pozytywnej odpowiedzi co do pkt 1. – czy dopuszczalne jest w postępowaniu wywołanym sprzeciwem w postępowaniu upadłościowym, ustalanie istnienia wzajemnej wierzytelności upadłego wobec wierzyciela i jej wysokości?
W pierwszej kolejności wskazać należy, iż zgodnie z przepisem art. 96 Ustawy prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2015 r. poz. 233 t.j.), którego brzmienie zachowało swoją aktualność w Ustawie Prawo Upadłościowe (Dz. U. z 2019 r. poz. 498 t.j.), wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia musi złożyć o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Przepis ten koreluje z art. 499 k.c., zgodnie z którym potrącenie dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Przyjmuje się, że uprawnienie to ma charakter konstytutywny – kształtujący określony stosunek prawny, w ten sposób, że prowadzi do wygaśnięcia (zaspokojenia) wierzytelności niższej. Oświadczenie woli w tym zakresie powinno być złożone osobie uprawnionej i poczytuje się, że zostało złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 1 k.c.). Przepisy prawa upadłościowego w tym zakresie nie zmieniają zasad ogólnych.
Powyższe oznacza, iż wierzyciel ma ustawowo określony termin tj. nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności do złożenia oświadczenia o potrąceniu. Zatem, wierzyciel może oświadczenie takie złożyć bezpośrednio syndykowi, bądź złożyć je w zgłoszeniu wierzytelności, byleby tylko dochowany został ustawowy termin. Terminu, o którym mowa w art. 96 p.u.i.n. nie można utożsamiać z terminem zgłoszenia wierzytelności. Zgodnie bowiem z przepisami prawa, wierzytelność może być zgłoszona po terminie wyznaczonym do zgłoszenia wierzytelności. Chodzi więc o to, że oświadczenie o potrąceniu nie może być złożone później niż została zgłoszona faktycznie wierzytelność, której potrącenie dotyczy. W przypadku wierzytelności ujmowanych na liście wierzytelności z urzędu, wystarczające jest złożenie przez wierzyciela oświadczenia o potrąceniu nie później niż przed ustalaniem listy wierzytelności tj. najpóźniej przed upływem terminu do wniesienia sprzeciwu.
Zgłaszając wierzytelność, wraz z oświadczeniem o potrąceniu, ale także powołując się na oświadczenie o potrąceniu złożone wcześniej syndykowi, wierzyciel winien wskazać i udowodnić istnienie całej swojej wierzytelności, a nie tylko tej części, która jak twierdzi, pozostaje po potrąceniu. Dla skutecznego uchronienia się przed obowiązkiem zapłaty wierzyciel winien zgłosić swoją wierzytelność także wtedy, gdy jego dług względem masy jest równy lub wyższy od długu masy względem niego. Efektem zgłoszenia wierzytelności nie jest wtedy uznanie określonej kwoty jako nadającej się do zaspokojenia z funduszów masy, ale poprzez uznanie istnienia potrąconej wierzytelności, zatwierdzenie skuteczności potrącenia. Wskazać jednocześnie należy, że nieskorzystanie z potrącenia w postępowaniu upadłościowym powoduje, iż wierzyciel zostanie zaspokojony na zasadach ogólnych na podstawie podziału funduszy masy, natomiast swoje zobowiązanie powinien spełnić na rzecz syndyka.
W przypadku niezłożenia przez wierzyciela oświadczenia o potrąceniu w zgłoszeniu wierzytelności tj. uchybienia ustawowemu terminowi, wierzyciel traci prawo do potrącenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. W przypadku zaś, gdy wierzytelność nie weszła do masy upadłości bądź została z niej wyłączona, potrącenie jest w dalszym ciągu dopuszczalne. Złożenie oświadczenia o potrąceniu wywołuje skutek od chwili kiedy potrącenie stało się możliwe.
Odnosząc się do kwestii odmowy uznania na liście – wierzytelności przedstawionej do potrącenia wskazać należy, iż skutkiem takiej odmowy jest niemożność potrącenia. Odmowa uznania wierzytelności przez sędziego – komisarza albo przez sąd w postępowaniu upadłościowym nie ma powagi rzeczy osądzonej. Oznacza to, iż wierzyciel może dochodzić swojej wierzytelności po zakończeniu bądź umorzeniu postępowania upadłościowego.
Jednocześnie wskazać należy, iż w toku postępowania w przedmiocie ustalenia listy wierzytelności badana jest zasadność dokonanego przez wierzyciela potrącenia. Samo zgłoszenie potrącenia w tym trybie nie wywołuje skutku umorzenia wierzytelności niższej, gdyż warunkiem uznania skuteczności potrącenia jest uznanie tego faktu na liście wierzytelności. Z chwilą uprawomocnienia się listy wierzytelności, na której uznano wierzytelność przedstawioną do potrącenia, dochodzi do ich wzajemnego umorzenia na podstawie art. 498 § 1 i art. 499 k.c. O ile nie cała wierzytelność wierzyciela ulegała potrąceniu, to na liście wierzytelności znajdzie się jedynie jej wartość nieumorzona, która jest zaspokajana w postępowaniu upadłościowym z funduszy masy upadłości.
Może się zdarzyć, że wierzyciel nie korzysta z potrącenia dlatego, że nadające się do skompensowania roszczenie upadłego uważa za niezasadne. Jeżeli taka sytuacja powstaje w procesie, dłużnik, nie uznając wierzytelności powoda, podnosi zarzut potrącenia na wypadek przyjęcia przez sąd, że roszczenie powoda jest uzasadnione. Zastrzeżenie bowiem przez potrącającego, że dokonuje czynności na wypadek uznania przez sąd zaprzeczonego żądania strony przeciwnej za uzasadnione, nie jest warunkiem, lecz stanowi ustawowe wymaganie potrącenia, a mianowicie wymaganie istnienia wierzytelności wzajemnej.
Także wierzyciel, który nie uznaje wierzytelności upadłego, może dokonać ewentualnego potrącenia, składając oświadczenie w tej materii na wypadek, gdyby wierzytelność upadłego uznano za należną. Możliwość zgłoszenia ewentualnego oświadczenia o potrąceniu w zgłoszeniu wierzytelności do niedawna nie była przedmiotem rozstrzygnięcia przez Sąd, zostało to dopiero potwierdzone w najnowszej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2019 roku o sygn. akt III CZP 18/19. Sąd Najwyższy stwierdził bowiem, że wierzytelność podlega wpisowi na listę wierzytelności w zgłoszonej wysokości także wtedy, gdy wierzyciel kwestionując wzajemną wierzytelność upadłego zgłosił zarzut ewentualny, że chce skorzystać z prawa potrącenia. Powyższe oznacza, iż w przypadku toczącego się i niezakończonego przez upływem terminu do zgłoszenia wierzytelności postępowania co do wierzytelności spornej upadłego, wierzyciel ma prawo do zgłoszenia ewentualnego, z ostrożności prawnej, oświadczenia o potrąceniu z wierzytelnością upadłego. W przypadku braku takiej możliwości, wierzyciel ponosiłby negatywne konsekwencje niezłożenia oświadczenia o potrąceniu w zgłoszeniu wierzytelności tj. zrzeczenie się prawa potrącenia i obowiązek zaspokojenia długu (w przypadku wyroku zasądzającego) wobec masy upadłości.
Dodatkowo wskazać należy, iż wyżej wymieniona uchwała rozstrzyga występujący do tej pory problem praktyczny w zakresie wysokości wierzytelności ujmowanej na liście wierzytelności, w sytuacji zgłoszenia przez wierzyciela ewentualnego potrącenia. W świetle wyżej cytowanej uchwały SN na liście wierzytelności należy ująć wierzytelność w pełnej wysokości bez pomniejszania jej o wysokość potrącenia, do czasu ustalenia przedmiotowej wysokości we właściwym trybie. Wierzyciel, powinien wpierw złożyć syndykowi oświadczenie o potrąceniu, które nie wywoła skutku materialnoprawnego dopóki nie zostanie rozstrzygnięta zasadność wierzytelności wzajemnej upadłego. Następnie powołując się na złożenie ww. oświadczenia, wierzyciel winien zgłosić wraz ze zgłoszeniem wierzytelności zarzut ewentualny potrącenia, dochowując w ten sposób terminu określonego przepisem prawa. Sędzia-komisarz ustanowiony w danym postępowaniu – rozstrzygając sprzeciw od listy wierzytelności – powinien uznać zgłoszoną wierzytelność w pełnej wysokości, jak gdyby do potrącenia nie doszło, przedstawiając jednak stanowisko co do zasadności zarzutu i wskazując jednocześnie w ramach uwag, że zarzut potrącenia został złożony na wypadek uznania wierzytelności upadłego za zasadną.